اهلبيت از نگاه پير هرات / رحمت الله ضيايي اُرزگاني
اهلبيت: از نگاه پير هرات
رحمت الله ضيايي اُرزگاني
اين گلستان غنچه ها بسيار دارد، بو کنيد.
(بيدل)
اشاره:
پس از انتشار چندين مقاله از نگارنده در شمارهگان پيشين مجله شفاء، درباره قلّههاي انديشه علمي کشور، بلکه جهان، يعني مولانا جلال الدين بلخي، سنائي غزنوي و شيخ الرئيس ابن سينا، برخي دوستان آشکارا يا با اشاره گفتند: شکي نيست که در سابق اين خطه (افغانستان) صدف مرواريدهاي علم و حکمت و گنجينه ياقوت سخن بوده که افکار بلندشان جهان را پر کرده اند، اکنون بگوئيد چه داريم و چه اندازه، ميراث گذشتگان را پاس داشتهايم؟ اين پرسش ممکن است براي خوانندهگان ديگر نيز پيش آيد.
در پاسخ دو نکته را يادآور ميشويم:
1- بيترديد از انديشههاي بلند شخصيتهاي علمي هر روز و هر ساعت در اقصي نقاط جهان در مراکز و محافل علمي استفاده ميشود؛ آنان، از ميان بشريت رخت بر نبستهاند و هرگز نخواهد رفت. « فزوني علم موجب فزوني جان است، جان ابدي است، مرگ و فنا ندارد.» بنابراين، انديشوران تمدنساز، به بلنداي انديشه و فکر زنده، چون آفتاب ميتابند؛ اين شعار نيست، يک حقيقت است. ما شخص مولانا، فرزند «بها ولد»، از بلخ و وطندار خودمان را تنها از اين روي، نميستاييم. ما به شخصيت بلند علمي و معنوي او ارج مينهيم، بگونهي که هم اينک حرارت و حلاوت سخنانش که برخاسته از جهان بيني اوست، دلها را ميربايد و ترنمات آسمانياش پنجه در اعماق جان آدميان مياندازد، اين مولانا را در «مثنوي معنوي» و «ديوان شمس» ميبينيم و مورد خطاب و عتاب او هستيم، او هم اکنون به ما ميگويد: اي پيش قراولان کاروان تمدن و خفتگان در بستر تجدّد! به پا خيزيد، « زآنکه بد مرگي است اين خواب گران»
2- آشنائي با سابقه تمدني و چهرههاي ماندگار يک کشور، بي ترديد در شکوفايي استعدادها و پويايي انديشهها اثر گذار است. افراد يک کشور وقتي بدانند که ريشهدار و صاحب تمدن شگرف و پويايي بودهاند که در اثر عوامل متعدد، طوري از ميان رفته که اکنون خَلف آن سَلف، تيشه به ريشه ميزنند و بر شاخه نشسته، بُن ميبرند، در عصري که اقوام ديگر در جِد و جهد در تصرّف افلاک برآمدهاند، اين قوم به خواب غفلت «حواله به تقدير ميکنند»، شايد به خود آيند و با نگاهي به گذشته خويش، بيدار شوند و با همت و تلاش، عقبماندگيها را جبران نموده، مَجد و عظمت از دست رفته را دوباره بيابند. به آن اميد که:
«خورشيد از آن دور از آن قلّه پر برف آغوش کند باز همه مهر و همه ناز»
بنابر اين در نبشته پيشرو، بر اساس همين انگيزه درباره انديشههاي يکي ديگر از شخصيتهاي بزرگ کشور، سخن ميگوييم که نقشي اساسي در رشد و تعالي فرهنگ و تمدن اسلامي داشته است، با وجود هزار سال فاصله زماني همچنان ميتوانيم از سخنان لبريز از معاني وي نصيب ببريم و استفادههاي نيکو کنيم، به طور قطع، قرنها و قرنها نيز اين حسن استفاده ادامه خواهد داشت، او همان پير هرات است که سخنان مسجع و نصايح بلندش، شهرت جهاني دارد.
زندگينامه:
ابواسماعيل عبد الله ابي منصور محمد انصاري هروي، ملقب به شيخ الاسلام، درسال 396 ق در کهندژ هرات ديده به جهان گشود.
هرات به هنگام زادهشدن خواجه عبدالله انصاري از نظر علوم و معارف اسلامي در اوج شکوفايي بود. مدارس علوم ديني متعدد در شهر وجود داشت. در آوان کودکي عبدالله انصاري، دهها تن از عالمان و مفسّران و محدّثان و فقيهان بزرگ و نامي در اين شهر زندگي ميکردند، عبدالله با مراجعه به آنان و تلمّذ نزد آنان از سفر به شهرهاي ديگر بينياز بود. اين بينيازي تا آنجا بود که چون عبدالله در سال 417 هجري به نيشابور مسافرت کرد نه تنها بدان پايه از علم نائل آمده بود که بتواند بر بعضي از محدثان آن شهر ايراداتي بگيرد و موجب شگفتي آنان شود، بلکه خود بنا به درخواست علماي آن شهر بر آنان حديث املاکند.
ذهبي، چهل تن از استاداني را که عبدالله انصاري نزد آنان در هرات علم آموخت نام ميبرد که هرکدام در فن خويش از مشاهير بودهاند. شيخ الاسلام، خود گفته است من از سيصد تن حديث استماع کردهام و املا نوشتهام.[i] شهر هرات از نگاه علوم ديني مانند حديث، فقه، عرفان و… چنان در اوج بوده است که شيخ بزرگ مکه، ابوالحسن سيرواني، به مريدان و صوفيان توصيه ميکرد تا به زيارت و ديدار مشايخ آنجا بروند.[ii] شايد سفر تاريخي عارف نامدار نيشابور ابوسعيد ابوالخير به اين شهر در همين راستا بوده است، او خطاب به مردم هرات گفت: «يا اًهلً هًرة انّي اًريکُم بًخًيرِ…»[iii]
نظامي سمرقندي، اديبانه و دلانگيز، اين شهر تاريخي را وصف کرده است. او ماندگاري نصربن احمد آل سامان (301-331 هـ.) را در هرات، خّرمي و شادابي زايد الوصف اين شهر ميداند. به گفته وي هرات آن زمان برخوردار از هزار جويبار پرآب و گياه بوده است که هر کدام لشگري را بسنده بود و همچنين ميوههاي متنوع و منحصر به فردي داشته که در جاهاي ديگر به دست نميآمدند، وي از صدوبيست گونه انگور که هر يک از ديگري نازکتر و خوشتر بودهاند ياد ميکند که بهترين آنها پرنياني، کلنجري، تُنُک پوست، تُرد و بسيار پرآباند.
به گفته ايشان «اميرنصر ساماني چون از اين ثمرات خوشش آمد، زمستان را در آنجا مقام کرد و بهار اسبان به بادغيس فرستاد و چون تابستان در رسيد، گفت: «به کجا روم که ازين خوشتر تفرجگاه نباشد» و همچنين فصلي به فصلي ميانداخت تا چهارسال براين منوال گذشت، سرانجام کسان و نزديکانش دست در دامان رودکي زدند و او سرود «بوي جوي موليان آيد همي» را در پرده عُشاق انداخت و چنان در امير اثر کرد که پاي برهنه در رکاب نهاد و به سوي بخارا شتافت.»[iv]
پس از شکست و اسارت سلطان سنجر[v] در 548 ق و مرگ او در 552 ق، هرات تنها شهر بزرگي بود که به سبب باروي بزرگ و مستحکمش از آسيب مصون ماند.[vi]
آخرين گزارشها از شهر هرات پيش از مغول از آنِ ياقوت حموي است که در سال 607 هجري، يک سال پس از درگذشت فخر رازي و به هنگام سلطه خوارزمشاهي از اين شهر ديدن کرده است . «ياقوت» هرات را شهري بزرگ و از امهّات شهرهاي خراسان وصف کرده و گفته است: آنگاه که من در هرات بودم شهري باشکوهتر، بزرگتر، نيکوتر، گرانمايهتر و آبادانتر از آن به انبوهي مردم در خراسان نديدم. بوستانهايش بسيار، آبهايش انبوه، خيراتش فراوان، ثروتش سرشار و آکنده از دانشمندان و فرزانگان بود. دريغ که چشمزخم زمان و نکبت دوران امانش نداد، کافران تاتار در سال 618 برآن تاختند و ويرانش کردند.[vii]
خواجه از نژاد عرب و از اولاد صحابي بزرگوار ابو ايوب انصاري و يکي از معروفترين و متعبدترين عارفان مسلمان است. کلمات قصار و مناجاتها و همچنين رباعيات نغزي دارد که شهرتش بيشتر به واسطه همانها است.
از کلمات او است: «بدي را بدي کردن سگساري است، نيکي را نيکي کردن خرخاري است، بدي را نيکي کردن کار خواجه عبدالله انصاري است.»
اين رباعي نيز از اوست:
| عيب است بزرگ برکشيدن خود را | از جمله خلق، برگزيدن خود را |
| از مردمک ديده بايد آموخت | ديدن همه کس را و نديدن خود را[viii] |
عبدالله در چهار سالگي به مکتب رفت، در نه سالگي خوب شعر ميگفت، از کودکي زباني گويا و طبعي توانا داشت، شعر پارسي و عربي را نيکو مي‌سرود و در جواني در علوم ادبي و ديني و حفظ اشعار عرب مشهور بود و به ويژه در حديث قوي بود و در فقه روش احمد حنبل را پيروي ميکرد. براي تبليغ دين مقدس اسلام مسافرتها کرد، احاديث بسياري از محدثين فراگرفت و به قول خودش حافظ سيصد هزار حديث با هزار سند بود. در تصوف از شيخ البوالحسن خرقاني تعليم گرفت و جانشين او بود. انصاري ديدار خود را با آموزگارش چنين بيان ميكند:
«عبدالله مردي بود بياباني. ميرفت به طلب آب زندگاني. ناگاه رسيد به حسنِ خرقاني. آنجا يافت چشمه آب حيواني. چندان آب خورد كه نه عبدالله ماند و نه خرقاني. پيرِ انصاري گنجي بود پنهاني. كليد او به دست خرقاني.»
محل اقامتش بيشتر در هرات بود و در آنجا تا پايان زندگاني به تعليم و ارشاد پرداخت.
پير هرات ميراثبان فرهنگ شفاهي عارفان بود كه توانست همه آن انديشههاي ناب و ناگفته را به زيباترين شكل، در نظم و نثر ـ فارسي و عربي ـ به رشته درآورد. اين مرد برجسته، از قُرب و منزلت زندگي، چشم پوشيد و سهمي سترگ و تأثيري بزرگ در رشد و تكاملِ فرهنگ کشور ما داشته است.
خواجه عبدالله سعي داشت از نزاعها و اختلافات اشاعره[ix] و معتزله[x] برکنارماند، گاهي به طريق معتزله ميرفت و اشعريان را ميرنجاند و با صوفيه مخالف شريعت، مخالفت ميکرد و پيروان و مريدان خود را به رعايت آداب وا ميداشت.[xi]
پير هرات هنگاميکه براي مريدان سخن ميگفت و حديث و روايت و تفسير املا ميکرد عادت داشت آن سخنان را موزون بياورد و با شعر درهمآميزد و نثر را هم مسجع سازد که بيشتر و بهتر در دلها نشيند. رسائل خواجه عبد الله مسجع[xii] است و او در نثر مسجع فارسي پيشقدم ديگران از جمله سعدي است. برخي از عبارات مسجع او چنين است:
«عقل گفت: من سبب کمالاتم، عشق گفت: نه من در بند خيالاتم، عقل گفت: منم مصر جامع معمورم، عشق گفت: من پروانه ديوانه مخمورم. عقل گفت: من بنشانم شعله عنا را، عشق گفت من درکشم جرعه فنا را»[xiii]
نيز: «کار نه روزه و نماز دارد، بلکه شکستگي و نياز دارد، عنايت دوست عزيز است نشان او دو چيز است: عصمت در اول، توبه در آخر»[xiv]
در بعضي از عبارات جزء دوم مسجع را قسمتي از آيه يا حديث يا عبارت عربي قرار ميدهد، مثلا: «فارغ منشين که امروز تو، مشغولي اين و آن است و فرداي تو شب حسرت «كلُُّ مَنْ عَلَيهَْا فَان»است.»[xv]
پيرهرات در صبح جمعه 22 ذي الحجه0 سال1088م برابر با 481 هـ. ق در 85 سالگي به ديار باقي شتافت و در «گذرگاه» هرات به خاک سپرده شد.
تأليفات
از پير هرات آثار فراوان به جاي مانده که به برخي از آنها اشاره ميشود :
تفسيرکشف الاَسرار و عدة الابرار، انس المريد، انوار التحقيق، تفسير آيه الخلق، ذم الکلام، شمس المجالس، منازل السائرين الي الحق (در تصوف) ، مناجاتنامه ، نصايح، زادالعارفين، کنزالسالکين، قلندرنامه، محبتنامه، هفت حصار، رساله دل و جان، رساله واردات، الهينامه و طبقات صوفيه.
مهمترين آثار خواجه عبدالله انصاري
۱. صد ميدان: رسالهاي است فارسي که به منزله طرح مقدماتي، «منازل السائرين » است كه خواجه نزديك به ۲۷ سال پيش از آن تحرير كرده بود.
۲. منازل السائرين: اين اثر گرانسنگ مهمترين اثر خواجه در سير و سلوك عرفاني است که شيخ در آن، منازل چندگانهاي را كه عارف در طي مقامات خويش ميبايد به سر آورد شرح ميدهد. اين كتاب را خواجه در اواخر عمر تصنيف كرد و تاکنون شروح متعدد بر آن نگاشته شده است. در واقع، خواجه در«صدميدان» و «منازل السائرين» كوشيده مراحل و مقامات سلوك را از بدايت تا نهايت به ترتيب و توالي طرح و تنظيم كند.
۳. طبقات ا لصوفيه: اين كتاب از امالي پير هرات است. اصل آن كتابي است كه ابوعبدالرحمن سلمي، عارف نامدار، در ۴۱۲ ق به عربي نگاشته است. اين اثر با تحقيق و تصحيح دانشمند کشور ما دکتر سرور مولايي (غزنوي) چاپ گرديده است.
۴. كشف الاسرار و عدة الابرار: اين تفسير نيز مانند «طبقات الصوفيّه»، تقريرات خواجه است.
۵. الاربعين في الصفات يا كتاب الاربعين في دلايل التوحيد، حاوي ديدگاه خواجه از مسائل كلامي، به ويژه رأي او در باب تشبيه و تجسيم است.
۶. ذم الكلام و اهله (در نكوهش كلام و اهل كلام): اين رساله ظاهراً مربوط به اواخر عمر خواجه است و او در آن نيز مانند كتاب «الاربعين» نسبت به مسائل متكلمان اظهار تبري ميكند. اين رساله مجموعهاي است از احاديث در باب ضرورت دوري از خوض در كلام.
بيشتر شهرت خواجه به سبب «مناجاتنامه» اوست كه به نثر مسجع و روان فارسي نگاشته است. نثر او در مناجاتنامه، مانند يك شعر آكنده از شور و ذوق و جذبه و عرفان است و ميتوان آن را در كنار «تمهيدات » عين القضاة همداني، «سوانح »[xvi] احمد غزالي، «لمعات»[xvii] عراقي نشاند.
مشرب عرفاني خواجه
روش خواجه، جمع شريعت و طريقت بود، او کوشيده آراء و آداب سالكانه را با موازين احكام و احاديث موافق سازد و طريقت دور از شريعت را تباهي و گمراهي ميشمرد: «اصل تصوف لازم گرفتن كتاب و سنت است و كاركردن بدان… و دست از رخصت و تأويلات بداشتن.» در رساله «واردات» گويد: «شريعت را تن شمر، طريقت را دل و حقيقت را جان.»[xviii]
عرفان او معتدل و آميخته با عبادت و عشق است. گفتهاند: «وي نه يك سر زاهد است كه از دنيا روي در هم كشد و در زاويه عزلت و رياضت نشيند، و نه يك باره عاشق و سرگشته است كه در غلبه سكر و جنون، سماع و پايكوبي و دست افشاني كند[xix] و در اين كار سر از پا نشناسد. نه چون حلاج و بايزيد است كه از «اناالحق»[xx] و «سبحاني»[xxi] دم زند و نه خود را در پيچ و خم افكار وحدت وجودي گرفتار سازد.»
تميز «خود» نفساني و «خود حقيقي» ميان صفات انساني و كمالات رباني، در حقيقت اساس آراي عرفاني خواجه است، وي دست شستن از «خود» نفساني و ترك آثار و صفات بشري، يعني تخلق كامل به اخلاق الهي را تنها راه نيل به مقصد غايي به شمار ميآورد.
سخن پير هرات آكنده از شوق و گرمي عاشقانه است و سخنان موزون او چون غزلي شورانگيز در دلها اثر ميگذارد. شور و شوق عارفانه، درد و سوز فراق و آرزوي ديدار و وصل پايه اصلي عرفان اوست و اين خاصيت در مناجات و اشعار و در برخي رسائلش به حد كمال جلوهگر است:
الهي! عاجز و سرگردانم، نه آنچه دارم دانم، و نه آنچه دانم دارم.
الهي!
اگر بر دار كني رواست، مهجور مكن؛ و اگر به دوزخ فرستي رضاست، از خود دور مكن.
الهي! مكش اين چراغ افروخته را، و مسوز اين دل سوخته را.
الهي! همه تو، ما هيچ؛ سخن اين است، بر خود مپيچ.
الهي! گفتي كريمم، اميد بدان تمام است؛ تا كرم تو در ميان است، نااميدي حرام است.
الهي! تا از مهر تو اثر آمد، همه مهرها سرآمد.
الهي! من كيم كه تو را خواهم؟! چون من از قيمت خويش آگاهم.
دل و دوست يافتن پادشاهي است. بيدل و دوست زيستن گمراهي است.[xxii]
جبر و اختيار از نگاه خواجه
يکي از پرسشهاي اساسي اين است که آيا افعال اختيارى انسان معلول خود اوست و آدمى اعمال اختيارى را به اراده خويش انجام مىدهد يا در افعال خويش از اختيار برخوردار نيست و آن گونه عمل مىكند كه از قبل براى او تعيين شده و خالق هستى اراده كرده و به اصطلاح مجبور است؟
موضوع «مسئله جبر و اختيار» از بغرنجترين مسائلى است كه از ديرباز فكر و انديشه آدمى را به خود مشغول كرده است. از اينرو متكلّمان و فيلسوفان الهى با رويكرد دينى به بحث پيرامون آن پرداختهاند.
در ميان مجموعه پاسخها و راه حلّها و تقريرهاي انديشمندان مسلمان به اين پرسش بنيادين، سه رهيافت عمده وجود دارد:
- متكلّمان معتزلى، جبر را با ارسال رسل، انزال كتب آسمانى، و ثواب و عقاب، و وجدان در تناقض مىديدند، انسان را موجودى مختار پنداشتند.[xxiii]
- گمانه متكلّمان اشعرى اين بود كه اختيار با علم، فاعليت و علّيت تامّه الهى، و قضا و قدر تهافت دارد. از اين رو آدمى را چون معتزله آزاد نميدانند.[xxiv]
- متكلّمان شيعى و برخى از حكماى الهى ديدگاه اشعرى و معتزلى را بيراهه دانسته و معتقدند هيچ تهافت و تناقضى ميان علم و اراده الهى با اختيار آدمى نيست و افعال اختيارى مستند به هر دو است. چه اراده اين دو در طول يكديگر است و استناد فعل واحد به اراده دو فاعل هنگامى محال است كه دو فاعل در عرض يكديگر باشند.
مسأله «الأمر بين الأمرين» جامع بين تشبيه و تنزيه است و به حكم كريمه «قل كل من عند اللّه»[xxv] به اعتبار فناى جهات خلقى در جهت ربوبى، همه چيز مستند به حق است و در عين حال قيام افعال صادره از مبادى جسمانى، مصحح استناد حقيقى افعال به وسايط وجود است و منافاتى بين استناد فعل به انسان و بين استناد آن به پروردگار نيست و فاعل الهى محيط است بر فاعل مباشر. فعل عبد چون مستند به حق است، در طول اراده و مشيت و قدرت و اختيار حق مطلق واقع شده است.[xxvi]
بدين ترتيب پيروان مکتب اهل بيت راه ميانه را در پيش گرفتند؛ و اين سخن امام صادق7 را كه: «لا جبر و لا تفويض بل أمر بين أمرين» از طريق سلسله طولى دو فاعل تفسير كردند.
خواجه عبدالله در اين مسآله ديدگاهي شبيه به آراء شيعه اماميه دارد و به اصل «لا جبر و لا تفويض و أمر بين أمرين» و «الايمان بين الجبر و الاختيار» معتقد است. وي گويد: «جبر، بند است و قدر ويران، مرکب ميان دو آهسته ران» نزديک به اين بيان را در سخنان مولانا جلال الدين بلخي هموطن پير هرات ميبينيم:
در خرد جبر از قدر رسواتر است.
زان که جبري حس خود را منکر است[xxvii]
پير هرات در رساله کنزالسالکين بابي دارد در بيان قضا و قدر، در آغاز آن از اجبار آدمي در کارها و تقدير ازلي در امور جهان سخن ميرود:
| هر تني را رنگ و بويي داده سلطان ازل | هر سري را سرنوشتي کرده ديوان ازل |
| هر وجودي در حقيقت مظهر سّري شده | تا شود پيدا ز سّرش علم پنهان ازل |
| اختيار ما چه سنجد پيش تقدير اله | جمله را چون گوي گردان کرده چوگان ازل |
پس از اين قطعه، ناگهان طرح سخن دگرگون ميشود و موضوع اختيار آدمي و حکمت ثواب و عقاب به شيوه معتزله در ميان ميآيد: «يا عبد الله! آدمي، فاعل مختار است و طاعت در کار است، جنان جزاي عمل است و نيران سزاي امل است … اگر در پس شيطان است در پيش قرآن است و اگر بر چپ وسوسه لعين است، به راه راست يقين است.» سپس با لحني فصيح و زيبا هر دو ديدگاه مخالف را به هم ميآميزد و از تلفيق آن دو، نظر ديگر اظهار ميکند که جامع هر دو و مکمل و متمم آنهاست. «باري، از تو احرامي و از دوست اکرامي، از تو نيت و عزمي و ازوي بخشش و جزمي، از تو طلب توفيقي و از دوست نمودن تحقيقي، چون زمين کردي شيار، دانهاي چند بکار، چون کاشتي به اندک مجاهده، فضل حق را کن مشاهده.»[xxviii]
و گويد: «آن ارزي که مي‌ورزي»، ناظر به همين معناست و مصداق «ليس للانسان الا ماسعي»[xxix]
اهل بيت: در نگاه پير هرات
خواجه عبدالله انصاري همچون ديگر عارفان مسلمان، به مرتبه و منزلت اهل بيت: در نظام هستي آگاه بوده و در آثار منظوم و منثورش به فضائل و مقامات آن بزرگوران آشاره کرده است، در مناجاتي تمام ائمه دوازده گانه را نام برده و خداوند سبحان را به حرمت آنان ياد کرده است.
«الهي به حرمت علي مرتضي و حسن مجتبي و حسين شهيدکربلا و امام زين العابدين و محمد باقر و جعفر صادق و موسي کاظم و علي ابن موسي الرضا و محمد التقي وعلي النقي و الحسن العسکري و محمد المهدي صلوات الله عليهم اجمعين.»[xxx]
دو نکته در بيان پير هرات قابل توجه است: يکي منزلت اهل بيت: در نزد ايشان. دوم حصرائمه: به دوازده تن.
از نکته اول به دست ميآيد که در نگاه خواجه اهل بيت: از منزلت بس بلندي برخوردار بوده، تا خداي سبحان را به حرمت آن بزرگوران ياد نموده است، از اينرو ممکن است براي کساني که کمتر آشنايي با جايگاه و نقش اهل بيت: در نظام هستي دارند، اين پرسش مطرح شود که تفاوت اين انوار مقدسه با ديگران چيست؟
پاسخ اين پرسش را امام علي7 در يکي سخنان خود داده است، ايشان ميفرمايد: «لايقاس بآل محمد6 من هذه الامة احدً، و لا يسوي بهم من جرت نعمتهم عليه ابداً، هم أساس الدين و عماد اليقين؛[xxxi] در ميان اين امت که بهترين امت است، کسي با آل محمد6 مقايسه نميشود (چه رسد به ساير امتها) کساني که ريزهخوار خوان نعمت آل محمد6 هستند، با آنها برابري نخواهند کرد، آنان ريشه و اساس دين و پايههاي استوار يقين هستند.»
بي‌شک ائمه اهل بيت: در اوج قلّهاند و ديگران در دامنههاي اين کوه. هر کسي به ميزان توان و بهرهمندي خود از مکتب آنان، مسافتي را به سوي اين قله طي ميکند.
اهل بيت: در مسير مقامات علمي و طي کمالات معنوي، در مرحلهاي هستند که ديگران در مقايسه با آنها از دور هم دستي بر آتش ندارند. تاکنون کسي نتوانسته در بعد معرفت توحيدي همچون علي7 بگويد: «… أَوَّلُ الدِّينِ مَعْرِفَتُهُ وَ كَمَالُ مَعْرِفَتِهِ التَّصْدِيقُ بِهِ وَ كَمَالُ التَّصْدِيقِ بِهِ تَوْحِيدُهُ وَ كَمَالُ تَوْحِيدِهِ الْإِخْلَاصُ لَهُ وَ كَمَالُ الْإِخْلَاصِ لَهُ نَفْيُ الصِّفَاتِ عَنْهُ لِشَهَادَةِ كُلِّ صِفَةٍ أَنَّهَا غَيْرُ الْمَوْصُوفِ وَ شَهَادَةِ كُلِّ مَوْصُوفٍ أَنَّهُ غَيْرُ الصِّفَةِ فَمَنْ وَصَفَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَقَدْ قَرَنَهُ وَ مَنْ قَرَنَهُ فَقَدْ ثَنَّاهُ وَ مَنْ ثَنَّاهُ فَقَدْ جَزَّأَهُ وَ مَنْ جَزَّأَهُ فَقَدْ جَهِلَهُ وَ مَن جَهِلَهُ فَقَدْ أَشَارَ إِلَيْهِ وَ مَنْ أَشَارَ إِلَيْهِ فَقَدْ حَدَّهُ وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّه»[xxxii]
ابن ابي الحديد معتزلي، شارح نامور نهج‌البلاغه، تنها در وصف يكي از خطبه‌هاي نهج‌البلاغه سوگند ياد ميكند: «من اين خطبه را در مدت پنجاه سال تاكنون بيش از هزار بار خوانده‌ام. هيچ بار در آن تأمل نكردم، مگر آنكه در من خشيت و خوف و پندي ايجاد كرد و در دلم تأثير نهاد و مرا به لرزه آورد. هيچ بار در آن تأمل نكردم، مگر آنكه به ياد مردگان ـ از خويشاوندان و نزديكان و دوستانم ـ افتادم و چنين پنداشتم كسي كه حضرت به توصيف حالش پرداخته، خود من هستم. در اين زمينه بسياري از خطبا و فصحا داد سخن داده‌اند و من آنها را مكرر خوانده‌ام؛ ولي هيچ كدام تأثير كلام اميرالمؤمنين را بر من نداشته است!»[xxxiii]
همو در باره شخصيت الهي امام علي7 گفته است: «چه بگويم درباره مردي که حتي دشمنانش او را به فضيلت ميستايند و مناقب و فضايلش را انکار نتوانند و تو خود ميداني که بني اميه بر سراسر بلاد اسلام از شرق تا غرب تسلط يافتند و به هر حيله چنک زدند تا نور او را خاموش سازند. مردم را عليه او برانگيختند، برايش معايب و مثالب تراشيدند، بر منبرها لعنتش کردند، ستايشگرانش را تهديد کردند و به حبس افکندند و کشتند و از اشاعه هر حديثي که فضيلتي از فضائل او را دربرداشت ممانعت کردند، تا آنجا که نگذاشتند کسي نام پسرش را «علي» بگذارد، ولي همه اين کارها نه تنها نام او را برنيانداخت بلکه هر روز آوازهاش بلندتر شد، و چون مشک که هرچه خواهند پنهانش دارند رايحهاش پراکنده شود، و چون خورشيد که با دست نتوان آن را پوشيد و چون فروغ روز که اگر چشمي را از ديدنش باز دارند چشمهاي بيشمار در آن نگرند.»
در روايات ذيل آية >اللهُ نُورُ السّموَاتِ وَ الأَرضِ مَثَلُ نُوِرهِ کَمِشکَوةٍٍ فِيها مِصباحُ المِصباحُ…<؛[xxxiv] از امام صادق7 چنين نقل شده است:
«مَثَلُ نُورِهِ کَمِشکَوة» فاطمه7 است؛ مراد از «فيها مِصباحُ» حسن7 است؛ مراد از «المِصباحُ فِي زُجاجَةٍ» حسين7 است؛ مراد از «الزُّجاجَةُ كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ» نيز فاطمه است که همانند نور در ميان زنان عالم ميدرخشد … و مراد از «نُورٌ عَلَي نُورٍ» ائمه: هستند که يکي پس از ديگري آمدهاند و مراد از «يهدِي الله لِنُورِهِ مَن يشاءُ» اين است که خداوند هر کس را که بخواهد با نور ائمه هدايت ميکند.[xxxv]
در شرح اين حديث نوراني گفته شده است:
چون فاطمه زهرا3 محل نور امامان: است. لذا از آن حضرت به «مشکات» تعبير شده است. اما اين که طبق حديث ياد شده حضرت فاطمه يک بار به «مشکات» و بار ديگر تشبيه به زجاجه شده است، براي اين است که در جمله «الزُّجاجَةُ كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ» گويا حضرت ظرف نور حسين7 قرار داده شده است، زيرا نورحسين7 از اين نظر که ساير ائمه از صلب او هستند، ظهور بيشتري دارد.
کلمه «مصباح» ابتدا به امام حسن7 و بار دوم که با تعبير«المصباح» آمده بر حسين7 تطبيق شده، زيرا حسن و حسين7 در حقيقت يک نور هستند.[xxxvi]
نکته دوم اشاره پير هرات به ائمه دوازدهگانه است، تعداد ائمه در روايت فرقين معروف به حديث «اثني عشر خليفه» در بسياري از متون روائي آمده است. [xxxvii]
کَرم و بخشش اهلبيت7
از اخلاق خاص امام على7 كرم و بخشش او بود كه حد و مرزى نداشت، بخششى كه در اصول و هدف پاك و سالم بود نه مانند بخشش فرمانداران و زورمندانى كه از مال و كوشش مردم بخشش مىکنند! اينان وقتى كه چنين بخششى مىكنند فقط به خويشان و نزديكان و يا هوادارانشان مىبخشند و اگر گامى بالاتر نهند براى آن بخشش مىكنند كه گفته شود آنها اهل كرم و بخشش هستند! تا مورد توجه عامه مردم قرار گيرند و اختلاسها و دزديها و ستمها و ضعف ادارى امور و غيره را بدين ترتيب پردهپوشى كنند.
و اين شكل از اشكال بخشش را على7 در سراسر زندگى خود نديد، كرم و بخشش على چيزى است كه از همه خوبيهاي او پرده برمىدارد و با جان و دل او به هم آميخته است. او با اين كه برادر خود عقيل را كه مختصرى از مال عمومى مردم را بي جا خواسته بود از خود مىرنجاند، با اين حال، او با دستخود نخلهايى را در مدينه سيراب مىكند، تا آنجا كه دست او تاول مىزند و زخم مىشود و آنگاه مزدى را مىگيرد و به بيچارگان و درماندگان مىبخشد و يا با آن بندگانى را مىخرد و بلافاصله آزاد مىسازد.
«شعبى» از زبان كسانيكه على را خوب مىشناختند روايت مىكند كه او بخشندهترين مردم بود كه از مال خود براى مردم مىبخشيد و اگر گواهى دشمن در بعضى موارد صحيحترين شهادتها باشد بايد فهميد كه بخشش و كرم على تا چه پايه بوده كه معاوية بن ابى سفيان هم به آن شهادت داده، در حالى كه او هميشه مىكوشيد كه از على عيبجويى كند و از او انتقاد نمايد.
معاويه مىگويد: «اگر على خانهاى پر از طلاى ناب و خانهاى پر از علوفه داشته باشد، طلا را پيش از علوفه مىبخشد!»[xxxviii]
پير هرات از بخشش محيرالعقول خاندان رسالت احاديث را نقل ميکند که بيانگر جود و سخاوت آن بزرگوارن از يک طرف، اعجاز و کَرامت آنها از سوي ديگر است.
او روايتي را نقل ميکند که امام علي7 براي رفع گرسنگي حسن و حسين7 عبايى را ميفروشد و طعامى تهيه نمود، ناگاه سائلى ميرسد و على7 آنچه داشت به وي ميدهد و به خانه باز ميگردد، جريان را به فاطمه3 بيان ميدارد، فاطمه ميگويد:«وفقت يا ابا الحسن و لم تزل فى خير؛ يا ابا الحسن! توفيق يافتى و نيكو چيزى كردى، و تو خود هميشه با خبر بوده و با توفيق.»
على به سوي مسجد رسول الله رفته تا نماز گذارد، عربي را ميبيند كه اشترى ميفروخت، عرب شتر را به امام به شصت درهم ميفروشد، عربي ديگر پيش وى آمده، اشتر را به صد و بيست درهم از امام ميخرد، على به خانه باز گشته، به فاطمه ميگويد: «از اين، شصت درهم بهاى اشتر دهم به اعرابى و شصت درهم خود به كار بريم، بيرون رفت به طلب اعرابى، مصطفى را ديد گفت: يا على تا كجا؟ على قصه خويش باز گفت، رسول خدا شادى نمود و او را بشارت داد و تهنيت كرد، گفت يا على! آن اعرابى نبود، آن جبرئيل بود كه فروخت، و ميكائيل بود كه خريد، و آن شتر ناقه بود از ناقههاى بهشت، اين آن قرض بود كه تو باللّه دادى. »[xxxix]
پير هرات در ذيل آيه شريفه >وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكيناً وَ يَتيماً وَ أَسيرا<[xl] شأن نزول آيه را که در مورد کَرم و ايثار خاندان رسالت است، به طور تفصيل از ابن عباس صحابي بزرگ رسولالله7 ميآورد. شرح ماجرا در مقاله «اهلبيت در نگاه سنائي غزنوي» در شماره دوم مجله شفاء ص 95 آمده است.[xli]
اصحاب مباهله
واژه مباهله از ريشهء «بهل»، در معاني«رها ساختن» و «ترک گفتن» به کار ميرود [xlii] و به همين مناسبت به معناي لعنت و نفرين نيز استعمال گرديده است.[xliii]
در بيان ارتباط معناي نخست و دوم گفتهاند: لعنت الهي موجب جدا شدن و انفکاک انسان از رحمت خداوند ميشود.[xliv] در اصطلاح به درخواست نزول لعن و عذاب بر مخالف پس از بيحاصل ماندن بحث و مناظره اطلاق ميشود[xlv] و تنها در مواردي اختصاص دارد که دو طرف براي اثبات موضوعي غالباً ديني و مذهبي، در مقابل يکديگر قرار گرفته و از خداوند در خواست لعن و نفرين و نزول عذاب بر طرف دروغگو ميکند.[xlvi]
اين اصطلاح در قرآن در مورد مناظره مسيحيان نجران با پيامبر6 درباره حضرت عيسي7 به کار رفته است.
يکي از مسائل مورد اتفاق دانشمندان اسلامي، از شيعه و سني است که پيامبر اکرم6 در هنگام مباهله با عالمان مسيحي نجران، تنها علي، فاطمه، حسن و حسين را به همراه برد و آنان را مصداق «ابنائنا» و «نسائنا»و «انفسنا» در آيه شريفه قرار داد. اين مطلب آن چنان مشهور و مسلم است که عالم بزرگ اهل سنت، حاکم نيشابوري، در کتاب «معرفة علوم الحديث » آن را از مصادق روايات متواتر شمرده است.[xlvii]
ماجرا از اين قرار است که اسقف مسيحيان نجران همراه با گروهي از عالماي مسيحي خدمت رسول خدا شرفياب شدند، حضرت دين اسلام را بر آنها عرضه کرد، ولي سر باز زدند و نپذيرفتند، سرانجام وحي نازل شد و آنان را به مباهله با پيامبر دعوت کرد: >فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكمُْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنفُسَنَا وَ أَنفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتهَِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَتَ اللَّهِ عَلىَ الْكَذِبِينَ<[xlviii]در روز موعود، رسول خدا دست اهل خويش را گرفت و براي مباهله حضور يافت، مسيحيان دريافتند پيامبر با تمام سرمايه خويش آمده است، از اين کار منصرف شدند و به پرداخت جزيه رضايت دادند.[xlix]
خواجه عبد الله انصاري در اين خصوص گفته است:
«اصحاب مباهله پنج كس بودند، مصطفى6 و زهرا3 و مرتضى7 و حسن7 و حسين7. آن ساعت كه به صحرا شدند رسول ايشان را با پناه خود گرفت و گليم بر ايشان پوشانيد، و گفت: «اللّهمّ! انّ هؤلاء اهلى»جبرئيل آمد و گفت: «يا محمد! و انا من اهلكم»، چه باشد يا محمد اگر مرا بپذيرى و در شمار اهلبيت خويش آرى؟، رسول6 گفت: «يا جبرئيل و انت منّا»، آن گه جبرئيل بازگشت و در آسمانها مينازيد و فخر ميكرد و ميگفت: «من مثلى؟ و انا فى السّماء طاؤس الملائكة و فى الارض من اهلبيت محمد6»
يعنى چون من كيست؟ كه در آسمان رئيس فريشتگانم، و در زمين از اهلبيت محمد6 خاتم پيغامبرانم.[l]
فضائل امام علي
پير هرات فضائل امام علي7 را ابتدا از حديث معروفي که پيامبر6 در حجهالوداع در حضور حدود يکصد و بيست هزار نفر حجاج بيان نمود، شروع مينمايد و آنگاه به ديگر رواياتي که در فضائل آن حضرت وارد شده است، مي‌پردازد، البته او کلمه «مولا» را که در روايت آمده طبق مباني اهل سنت به معناي محب و دوستي مي‌گيرد، در حالي که بنابر اعتقاد شيعيان کلمه «مولا» در روايت به معناي امامت و سرپرستي آمده است، نه صرف دوستي و محبت، او ميگويد:
«من كنت مولاه فعلىّ مولاه؛ هر كه مرا در دين و اعتقاد با وى پيوند است و دوستى، على را با وى پيوند است و دوستى.»
پير هرات به روايات مهم که در منابع علمي شيعه و سني در شأن و منزلت مولاي متقيان آمده، اشاره نموده و فضائل علي7 را به آنها مستند ميکند، پيامبر خدا6 فرمود: « همانا علي از من است و من از علي، او مولا و سرپرست همه مومنين بعد از من ميباشد.» [li]
او از ابن عمر روايت ميکند که رسول خدا بين اصحاب عقد اخوت بر قرار نمود، در اين حال علي وارد گرديد، در حالي که اشک از چشمانش جاري بود. پيامبر فرمود: اين علي، ولي شما است، خدايا! دوست بدار کسي را که علي را دوست ميدارد و دشمن بدار کسي را که او را دشمن ميدارد، علي فرمود: يا رسول الله! بين اصحابت برادري برقرار نمودهاي و بين من و هيچ کسي اخوت قرار ندادهاي. پيامبر فرمود: تو با من در دنيا و آخرت برادر هستي، تو نسبت به من به منزله هارون به موسي مي‌باشي، الا اين که بعد از من نبي نميباشد.»[lii]
خواجه از امام هشتم شيعيان، روايت کرده که پيامبر فرمود: «اى على! در روز قيامت سوارهاى جز ما نيست، و ما چهار نفر مىباشيم. آن گاه مردى از انصار برخاست و گفت: پدرم و مادرم فداى شما اى رسول خدا، آن چهار تن چه كسانى مىباشند؟ پيامبر خدا6 فرمود:
من بر براق خدا، برادرم صالح بر شتر خدا كه قومش آن را كشتند، و عمويم حمزه بر ناقه عضباء، و برادرم على بر شترى از شترهاى بهشت سوار است، در حالى كه پرچم حمد در دستش مىباشد و فرياد مىزند:
لا اله الّا اللَّه، محمد رسول اللَّه
در اين حال مردم محشر مىگويند: اين منادى كسى نيست جز فرشتهاى مقرّب، يا نبىّ مرسلى و يا حامل عرش. آن گاه فرشتهاى از عرش پاسخ ايشان را مىدهد. اى گروه آدميان اين منادى فرشته مقرب و نبى مرسل و حامل عرش نيست، بلكه او على بن ابى طالب (عليه السّلام) است »[liii]
فشرده ديدگاه پير هرات را درباره مولاي متقيان علي7 در متن ذيل ميخوانيم:
«علىّ مرتضى ابن عم مصطفى شوهر خاتون قيامت فاطمه زهرا كه خلافت را حارس بود، و اوليا را صدر و بدر بود چنان كه نبوت به مصطفى ختم كردند خلافت خلفاء راشدين به وي ختم كردند.
خاتمت نبوّت و خاتمت خلافت هر دو به هم از آدم به ميراث همى آمد، عصرا بعد عصر، تا به عهد دولت مصطفى خاتمت نبوت به ميراث به مصطفى رسيد، و خاتمت خلافت به على مرتضى رسيد. رقيب عصمت و نبوت بود، عنصر علم و حكمت بود، اخلاص و صدق و يقين و توكل و تقوى و ورع شعار و دثار وى بود، حيدر كرّار بود، صاحب ذوالفقار بود، سيّد مهاجر و انصار بود.»[liv]
جايگاه فاطمه3
خواجه عبد الله انصاري جايگاه صديقة طاهره فاطمة زهرا3 را در پيشگاه رسول گرامي6 اسلام در روايتي از انس ابن مالک در هنگام نزول آيه مبارکه و >وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ< نقل ميکند. در اين روايت هم منزلت بانوي دو عالم صديقة طاهره3تبين گرديده و هم حاوي نکات آموزنده است،
بنا به نقل «انس» وقتي آيه نازل گرديد، پيامبر رحمت غمگين و حزين شد و بسيار ميگريست، هيچ يک از صحابه جرئت نداشت که علت اين پيش آمد را از رسول الله بپرسد، چاره کار را در آن ديد که به فاطمه زهرا متوسل گردند، آنها ميدانستند که پيامبر اسلام6 از ديدار فاطمة3 مسرور و خوشحال ميگردد و اگر چه غمگين بود چون وى را بيند غم از وى بكاهد، عبدالرحمان يکي از اصحاب خدمت فاطمه رسيد و از ايشان خواست که علت حزن و غمگيني رسول خدا را بپرسد، فاطمة نزد پيامبر3 رفت و گفت:
« يا رسول اللَّه! جان و تن من فداى تو باد، چرا مىگريى و چه چيز ترا چنين اندوهگن كرده؟ كه دلهاى ياران ازين اندوه تو در غرقابست، هر يكى كان حسرت شده و بىخورد و بيخواب گشته، رسول خدا گفت: چون نگريم؟! اى جان پدر و چرا اندوه نخورم؟! از بهر ضعفا و گنهكاران امّت خويش و آنك جبرئيل آمده و آيتى بدين صعبى آورده كه: «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ، لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ».
فاطمه گفت: «يا رسول اللَّه اخبرنى عن باب من ابواب جهنّم»
مرا خبر كن از درى از آن درهاى دوزخ كه چونست و عذاب آن چه مايه است؟ گفت: اى فاطمه! چه پرسى آنچه طاقت شنيدن آن ندارى! و وهم و فهم هيچ كس بدان نرسد، امّا آنچ آسان ترست و حوصله تو بر تابد بدانك: در هر درى از آن درهاى دوزخ يعنى در هر دركى از آن دركات دوزخ هفتاد هزار واديست، در هر واديى هفتاد هزار شارستان، در هر شارستانى هفتاد هزار سراى، در هر سرايى هفتاد هزار خانه، در هر خانهاى هفتاد هزار صندوق، در هر صندوقى هفتاد هزار گونه عذاب. فاطمه چون اين بشنيد بيفتاد و بىهوش شد، چون بهوش باز آمد همىگفت:
«الويل، الويل لمن دخل النّار.»[lv]
پيوند علي و فاطمه
اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب و حضرت فاطمه زهرا (عليهاسلام) دو همسر نمونه و الگو بودند که مانند آنها در زير اين آسمان نيلگون نيامده و نخواهد آمد، زيرا اميرالمؤمنين، صديق اکبر و وصي خاتم و امام موحدين و بزرگ دين و رهبر مومنين و معصوم از هر گونه خطا و لغزش و اشتباه بود و فاطمه اطهر هم صديقه کبري و دختر رسول خدا و بانوي زنان عالم بود و طاهر و مطهر از هرگونه پليدي و معصوم از هر گناه و خطا.
آن دو از يک نور بودند و از درياي رحمت و لطف رسول خدا سيراب ميشدند. لذا زندگاني کوتاه آنها سراسر عشق و محبت، صفا و وفا، کرامت و عزت، گذشت و دلدادگي بود.
پير هرات داستان پيوند اين دو نور الهي را از قول ابن سيرين چنين آورده است:
« و قصّه تزويج فاطمه آن است كه مصطفى7 روزى در مسجد آمد شاخى ريحان به دست گرفته سلمان را گفت: يا سلمان رو على را بخوان. رفت و گفت: يا على! اجب رسول اللَّه. على گفت: يا سلمان رسول خدا را اين ساعت چون ديدى و چون او را گذاشتى؟ گفت: يا على سخت شادمان و خندان چون ماه تابان و شمع رخشان. على آمد به نزديك مصطفى و مصطفى آن شاخ ريحان فرادست على داد، عظيم خوش بوى بود. گفت: يا رسول اللَّه اين چه بويست بدين خوشى؟ گفت: يا على از آن نثارها است كه حوريان بهشت كردهاند بر تزويج دخترم- فاطمه- گفت: با كه يا رسول اللَّه؟ گفت: با تو يا على، در مسجد نشسته بودم فريشتهاى درآمد بر صفتى كه هرگز چنان نديده بودم، گفت نام من محمود است و مقام من در آسمان دنيا، در مقام معلوم خودم بودم ثلثى از شب گذشته كه ندايى شنيدم از طبقات آسمان كه: اى فريشتگان مقربان و روحانيان و كروبيان همه جمع شويد در آسمان چهارم. همه جمع شدند و همچنين سكّان صدق و اهل فراديس اعلى در جنات عدن حاضر گشتند. فرمان آمد كه اى مقربان درگاه و اى خاصگان پادشاه! سوره: >هَلْ أَتى عَلَى الْإِنْسانِ< برخوانيد. ايشان همه به آواز دلرباى و الحان طربافزاى سورة هل اتى خواندن گرفتند. آن گه درخت طوبى را فرمان آمد كه تو نثار كن بر بهشتها بر تزويج فاطمه زهرا با على مرتضى. و درخت طوبى در بهشت همچون آفتاب است در دنيا، چون آفتاب در دنيا بالا گرفت هيچ خانه نماند كه از وى شعاع در آن نيفتد، همچنين در بهشت هيچ قصر و غرفه و درجهاى نيست كه از درخت طوبى در آنجا شاخى نيست. پس طوبى بر خود بلرزيد و در بهشت گوهر و مرواريد و حلهها باريدن گرفت، پس فرمان آمد تا منبرى از يك دانه مرواريد سپيد در زير درخت طوبى بنهادند، فرشتهاى كه نام وى راحيل است و در هفت طبقه آسمان فرشته ازو فصيحتر و گوياتر نيست به آن منبر برآمد و خداى را جل جلاله ثنا گفت و بر پيغامبران درود داده آنگه جبّار كائنات خداوند ذو الجلال قادر بر كمال بىواسطه ندا كرد كه: اى جبرئيل و اى ميكائيل شماها دو گواه معرفت فاطمه باشيد و من كه خداوندم ولىّ فاطمهام، و اى كروبيان و اى روحانيان آسمان شما همه گواه باشيد كه من فاطمه زهرا را به زنى به على مرتضى دادم. آن ساعت كه رب العزة اين ندا كرد ابرى برآمد زبر جنات عدن، ابرى روشن خوش كه در آن تيرگى و گرفتگى نه- و بوى خوش و جواهر نثار كرد و رضوان و ولدان و حوران بهشت برين نمط نثار كردند. پس رب العزّة مرا بدين بشارت به تو فرستاد يا محمد
و گفت: حبيب مرا بشارت ده و با وى بگو كه ما اين عقد در آسمان بستيم تو نيز در زمين ببند. پس مصطفى6 مهاجر و انصار را حاضر كرد، آن گه روى فرا على كرد گفت: يا على چنين حكمى در آسمان رفت، اكنون من فاطمه دختر را به چهارصد درم كاوين بزنى بتو دادم پذيرفتى؟ على گفت:
يا رسول اللَّه من پذيرفتم نكاح وى، رسول گفت: بارك اللَّه فيكما.»[lvi]
نتيجه:
خواجه از عارفان است و پايبند شريعت. او ميکوشيد آراء و آداب سالكانه را با موازين احكام و احاديث موافق سازد. و طريقت دور از شريعت را تباهي و گمراهي ميشمرد. در موضوع افعال صادره از انسان، راه ميانه را که نزديک به ديدگاه اهل بيت: است، يعني «لاجبر و لاتفويض بل امر بين الامرين» را برگزيده است. نسبت به اهلبيت7 چون ديگر عارفان مسلمان ارادت خاصي داشته و تا حدودي منزلت و جايگاه آن بزرگواران را در نظام هستي از طريق رواياتي که ذکر ميکند، تبين نموده است.
پي‌نوشت
[i] . جامي، عبدالرحمن، نفحات الانس في حضرات القدس، ص 234، تهران، محمودي،1336 هجري، ق.
[ii] . طبقات الصوفيه، ص 433.
[iii] . اسرار التوحيد في مقامات الشيخ ابي سعيد، ج1 ص 229. مقدمه وتصحيح و تعليقات دکتر محمد رضا شفيعي کدکني، تهران، موسسه انتشارات آگاه، سوم،1371.
[iv] . نظامي عروضي، ص 49-53. (اميرنصرساماني و سپاهيانش چهارسالي بود که در دشت و دمن پر گل و گياه هرات، خيمه و خرگاه برپا کرده و به صلح مانده بودند و شاه را اراده بازگشت به بخارا نبود و سپاهيان دلتنگ و ناشکيباي ديدار ياران و فرزندان بودند و کسي را اميد بازگشت در تصور نميگنجيد. چه مي بايست کرد، سرداران و ملازمان، چاره کار در شعر و کلام جادويي و نواي دلنشين بربط رودکي يافتند.
رودکي بربط زنان سوي شاه شد، در حالي که رندانه مي خواند:
| بوي جوي موليان آيد همي | ياد يار مهربان آيد همي
| |
| ريگ آموي و درشتي راه او | زير پايم پرنيان آيد همي
| |
| آب جيحون از نشاط روي دوست | خنگ ما را تا ميان آيد همي
| |
| اي بخــارا شاد بـاش و ديـر زي | ميـر زي تو شادمان آيد همي
| |
| ميرماه است و بخارا آسمان | ماه سوي آسمان آيد همي
| |
| مير سرو است و بخارا بوستان | سرو سوي بوستان آيد همي
|
آواي رودکي، چنان بر امير کارگر افتاد که بي درنگ، بي کفش و جهاز، بر اسب جهيد و عزم بخارا کرد. سپاهيان نيز در پي روان شدند و در بهاران، ياران درآغوش گرفتند و اين قصه، افسانه شد.
[v] . آخرين پادشاه سلجوقي، بنا به قول مورخان در ظرف 40 سال سلطنت او در خراسان 19 فتح نصيب وي شد.(تاريخ ابن خدون، ج4، ص 58. )
[vi] . تاريخ سيستان، 392؛ ابن اثير، ج11ص227 ، 316 ، 385 .
[vii] . ياقوت، ج 5، ص396.
[viii] . رسائل فارسي خواجه عبد الله انصاري، ص 652.
[ix] . اشاعره فرقه اي از مسلمان، پيرو ابوالحسن اشعري ومخالف معتزله.
[x] . معتزله فرقه اي معتبري بودند که در اواخر عصر بني اميه ظهور کرد و تا چند قرن در تمدن اسلامي تاثير داشتند، موسس اين فرقه واصل ابن عطا از شاگردان حسن بصري (متوفاي 110ق)بودکه با کمک عمرو بن عبيد اين فرقه را پديد آورد، اصول عقايد معتزله عبارتست : 1_قول به (المنزله بين المنزلتين )2_قول به توحيد 3_ قول به عدل 4_ قول به وعد و وعيد 5 . امر به معروف و نهي از منکر
[xi] . مقدمه برعرفان وتصوف ص 94
[xii] . موزون بودن سخن , کلمات هم آهنگ که در آخر جمله ها مي آوردند , سجع در نثر حکم قافيه دارد در نظم ,و آن بر سه قسم است 1_سجع متوازن, چنانست که کلمات فقط در يک وزن باشند مانند: بحري است مواج و شخصي است نقاد در اين عبارت بحر باشخص و مواج با منقاد سجع متوازن است.
2_سجع متوازي , چنانست که در اخر دو جمله کلمات آرند که در وزن و عدد و حروف روي (آخرين حرف اصلي کلمه)يکي باشد , مانند:باران رحمت بي حسابش همه را رسيده و خوان نعمت بيدريغش همه جا کشيده، 3_سجع مطرف, چنان است که در آخر دو جمله کلمات آورند که فقد در حرف روي يکي باشند, مانند: هرنفسي که فرو مي رود ممد حيات است و چون باز مي ايد مفرح دات.
[xiii]. رسائل عقل وعشق , مجموعه رسائل خواجه عبد الله انصاري، ص 31.
[xiv] . رسائل واردات، ص 23.
[xv]. همان، ص 40
[xvi] . سوانح يکي از رسالههاي احمد غزالي است که در موضوع نگارش شده است. اين رساله در مجموع رسائل فارسي احمد غزالي توسط دانشکاه تهران در سال 1376ه چاپ و نشر شده است.
[xvii] . کتابي است عرفاني، نوشته فخر الدين عراقي، جامي شرحي بر آن نوشته بنام «اشعة اللمعات»
[xviii] . رسائل جامع خواجه عبد الله انصاري، ص 45، انتشارات خاتم الانبياء، 1383.
[xix] .سَماع- (اصطلاح عرفاني) آوازي است كه حال شنونده را منقلبميكند..
حافظ گويد:
يار ما چون سازد آهنگ سماع قدسيان در عرش دستافشاني كنند
تا آنكه بوجد ميآمدند و از خود بيخود ميشدند و محو و نيست شده و در مرحله سكر خود را نميتوانستند نگه دارند و به رقص در ميآمدند.
گهي اندر سماع شوق جانان شده بيپا و سر چون چرخ گردان
و آن را ممدوح ميدانسته و جهت تقويت نفس لازم ميدانستند و ميگفتند كه هر كه از آواز خوش لذت نيابد نشان آنست كه دل او مرده است يا سمع باطنش باطل گرديده. (فرهنگ معارف اسلامي، ج2، ص: 1014 )
[xx] . اصطلاح عرفاني، اين سخن را حلاج بگفت و سر خود بر باد داد،
[xxi] . اشاره است به يکي از شطحيات بايزيد انصاري است که گفت :«سبحاني ما اعظم شأني»
[xxii] . رسائل جامع خواجه عبد الله انصاري، رساله دل و جان، ص 37.
[xxiii] . شهرستاني، عبدالکريم، الملل و النحل ، ج 1 ص 45، بيروت، دارالمعرفه؛ قاضي عبيالجبار، شرح الاصول الخمسه ، ص 133 و 323 .
[xxiv] . اللمع، ص 39 ص 40 ص 42، 199؛ مقالات الاسلاميين، ج 2، ص.
[xxv] . وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِكَ قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ (نساء 78)
[xxvi] . ملا صدرا، سه رساله فلسفي، ص 128، قم ، دفتر تبليغات اسلامي.
[xxvii] . متنوي معنوي،
[xxviii] . رسائل جامع خواجه عبد الله انصاري، ص 93.
[xxix] . نجم آيه 39.
[xxx] . رسائل جامع خواجه عبد الله انصاري (رساله هفت حصار)، ص 135.
[xxxi] . نهج البلاغه خطبه 2.
[xxxii] . نهج البلاغه خطبه 1.
[xxxiii] . شرح نهج البلاغة، ج 11، ص 153.
[xxxiv] . نورآيه 35.(خدا نور آسمان ها و زمين است ،مثل نور او چون چراغ داني است که درآن چراغي و آن چراغ در شيشه اي است؛ شيشه گويي اختري درخشان است که از درخت خجسته زيتوني… روشني بر روي روشني است.خدا هر که را بخواهد با نور خويش هدايت مي کند.)
[xxxv] . الکافي، ج1، ص 278،
[xxxvi] . الکافي في الاصول و الروضه، ج5، ص213.
[xxxvii] . نيشابوري، مسلم، صحيح مسلم، ج6، ص3.سنن ابي داود، ج2، ص 309؛ شرح مسلم نووي، ج12، ص 201؛ فتح الباري، ج12، ص 18؛ مسند احمد، ج5 ص 90؛ صحيح ابن حبان، ج15، ص44؛ المعجم الکبير، ج2 ص 195؛ کنزالعمال، ج11 ص246؛
[xxxviii] . تاريخ مدينه دمشق، ج42 ، ص 414.
[xxxix] . کشف الاسرار، ج1 ص 661. .
[xl] . انسان، /8.
[xli] . همان، 10/331.
[xlii] . زمخشري، اساس البلاغه، ص 71، مفردات، ص 149،
[xliii] . لسان العرب، ج1 ص 532، البحر المحيط، ج3 ، ص 188.
[xliv] . فخر رازي، تفسير کبير، ج3 ص 349.
[xlv] . زمخشري، الفائق، ج1 ص140.
[xlvi] . طريحي، مجمع البحرين، ج1 ص 457.
[xlvii] . معرفه علوم الحديث، ص 62.
[xlviii] . آل عمران /61.
[xlix] . تفسير جامع البيان و تفسير الدر المنثور، ذيل آيه.
[l] . کشف الاسرار، ج2 ص151.
[li] . علي مني و انا منه، و هو ولي كل مؤمن بعدي.
[lii] . وعن ابن عمر قال: «آخي رسول اللَّه6 بين اصحابه، فجاء علي تدمع عيناه، هذا علي وليّكم، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، فقال آخيت بين اصحابك و لم تؤاخ بيني و بين احد؟ فقال رسول اللَّه 6: «انت اخي في الدّنيا و الآخرة»، و قال: «انت منّي بمنزلة هارون من موسي الا انّه، لا نبي بعدي
[liii] . کشف الاسرار، ج3 ص 150. وروي الرّضا عن آبائه عن علي7 قال: «قال لي رسول اللَّه 6: ليس في القيامة راكب غيرنا، و نحن اربعة، فقام اليه رجل من الانصار فقال فداك ابي و أمي انت و من؟ قال: أنا علي البراق، و اخي صالح علي ناقة اللَّه الّتي عقرت، و عمّي حمزة علي ناقتي العضباء، و اخي علي علي ناقة من فوق الجنة، و بيده لواء الحمد ينادي: لا اله الا اللَّه، محمّد رسول اللَّه».
[liv] . همان، ج 3 ص151.
[lv] . همان، ج 5 ص331.
[lvi] . همان، ج 7 ص51.
